Diyarbakır’daki tarihi yapılar, özellikle surlar, camiler, köprüler ve hanlar gibi akıllarda kalan eserler, farklı medeniyetlerin katkılarıyla şekillenmiş olsa da, en yoğun inşaat ve mimari iz bırakan dönemler şu medeniyetlerle öne çıkar:
1. Bizans İmparatorluğu (MS 4. yüzyıl - MS 7. yüzyıl)
Diyarbakır Surları: Şehrin en çok ön plana çıkan yapısı surlar, esasen Bizans döneminde, özellikle İmparator II. Constantius (MS 349) zamanında bugünkü formuna yakın bir şekilde inşa edildi. Daha önceki Asur ve Roma kalıntıları üzerine yapılan surlar, Bizans tarafından güçlendirildi ve genişletildi. Surların burçları, kapıları ve savunma sistemi bu dönemde geliştirildi. Amida Kalesi: İç kale, Bizans döneminde stratejik bir merkez olarak yeniden düzenlendi.
2. İslam Dönemi (Emeviler, Abbasiler, Mervaniler - MS 7. yüzyıl - MS 11. yüzyıl)
Ulu Camii: Diyarbakır Ulu Camii, MS 639’da Emeviler döneminde bir kilisenin camiye çevrilmesiyle ilk şeklini aldı. Ancak, özellikle Mervaniler (MS 10. yüzyıl) döneminde yapılan eklemeler ve restorasyonlarla bugünkü karakteristik özelliklerini kazandı. Caminin avlu düzeni, minaresi ve taş işçiliği bu döneme aittir. Surlardaki Yazıtlar ve Eklemeler: İslam fetihlerinden sonra surlara Arapça yazıtlar ve süslemeler eklendi. Mervaniler, surlara kendi damgalarını vurdular.
3. Osmanlı İmparatorluğu (MS 16. yüzyıl - MS 19. yüzyıl)
On Gözlü Köprü (Silvan Köprüsü): Dicle Nehri üzerindeki bu ünlü köprü, Osmanlı döneminde (16. yüzyıl) bugünkü haline getirildi, ancak temelleri daha eski dönemlere (muhtemelen Artuklulara) dayanır. Hanlar ve Çarşılar: Osmanlılar, Diyarbakır’ı bir ticaret merkezi haline getirirken Deliller Hanı, Hasan Paşa Hanı gibi yapılar inşa etti. Bu yapılar, Osmanlı mimarisinin sade ama işlevsel özelliklerini taşır.
Buna göre, Diyarbakır’da en fazla tarihi yapı Bizans dönemi (surlar ve kale) ve İslam dönemi (özellikle Mervaniler) (Ulu Camii ve sur eklemeleri) kentin ana siluetini oluşturur.
Osmanlı dönemi, köprü, han ve medrese gibi yapılarla şehre yoğun bir mimari miras bırakmıştır.
Selçuklu ve Eyyubi dönemleri ise daha çok süsleme ve bölgesel mimari katkılarla öne çıkar.
