İnsanlık tarihinin başladığı ve Mezopotamya bölgesinin kadim şehirlerinden olan Diyarbakır’da toplamda 9 tane köşkün olduğu bilinirken, bunlardan 4 tanesi ise tescillidir. Bunlar, Gazi, Kuşdili, Erdebil ve Ağuludere köşkleridir.
GAZİ KÖŞKÜ
Gazi Köşkü veya Atatürk Köşkü, Diyarbakır'da yer alan iki katlı tarihî bir köşktür. 15. yüzyıldan kalma yapı, Akkoyunlu eseri olarak bilinir. Önceleri Semanoğlu Köşkü olarak bilinen köşk, I. Dünya Savaşı esnasında 16. Kolordu Komutanı Mustafa Kemal Atatürk tarafından karargâh olarak kullanılmıştır. 14 Mart 1916 tarihinde Diyarbakır'a gelen Atatürk, 27 Mart 1917 tarihine kadar bu köşkte kalmıştır. Diyarbakır Belediyesince 1937'de satın alınarak Atatürk'e armağan edilmiştir. Diyarbakır evleri tipinde geniş eyvanlı siyah-beyaz kesme taşlardan yapılmış örneklerinden biri olan köşkün girişinin sağındaki küçük kapı mutfağa solundaki kapı da çay ocağına açılmaktadır. Üst katta çalışma ve yatak odaları vardır. Üst katın bir bölümü restorasyon sırasında tahrip olduğundan günümüze gelememiştir. Köşkte, Atatürk'e ait eşyalar sergilenmektedir. Şu anda bir gezi, dinlenme, piknik alanı olarak halka açık kullanımdadır.
KUŞDİLİ KÖŞKÜ
Kuşdili Köşkü, Diyarbakır'ın Sur ilçesinde yer alan tarihî bir köşktür. Üzerindeki yazıttan 1904 yılında yapıldığı anlaşılmaktadır fakat kimin yaptırdığına dair bilgi bulunamamaktadır. Yapı L plan tipinde iki katlı ve dikdörtgen planlıdır. Yapının zemin katında iki eyvan yer almaktadır. Batıdaki eyvanın iki kemeri mevcuttur. Bu eyvanda dikdörtgen bir havuz ve eyvanın sol kısmında iki adet niş bulunur. Dikdörtgen havuzda bulunan su, bir kanalı izleyerek bahçedeki büyük havuza dökülmektedir. Yine bu eyvanın kuzey duvarında önceleri niş, şimdilerde pencere görünümünde iki adet pencere boşluğu; güney duvarında orta kısımda bir adet kör pencere mevcuttur. Bu eyvanın üst örtüsü düzdür ve içi sonradan alçı sıva ile sıvanmıştır. Diğer eyvan ise zemin katta yer alır ve kırık kemerlidir. Batıya yönlendirilen bu eyvan avludan yüksek bir kotta yapılmıştır. Üst katta yer alan odalar tepe pencereleri ve nişleriyle hem fonksiyonel hem de görsel bir bütünlük oluşturur. Yapı aynı zamanda bazalt taşla çevrili duvar yüzeyinde kullanılan ve "cıs" adı verilen alçı bezeme ve kemerli pencereleriyle zengin bir cepheye sahiptir. Bir rivayete göre, Muharrem zade Bekir Efendi’nin İstanbul getirdiği eşinin Diyarbakır sıcaklarının şikâyeti üzerine yaptırma kararı almış ilk yeri Gazi Köşkü’nün de üst tarafıdır. Ancak eşinin inşaatı ziyareti sırasında inşaat çalışanlarının çok yukarıya taş taşımasına dayanamayıp üzülmesi sonucunda aşağıya inşa edilmiştir. Damdaki uzun taşlar eskiden oteller olmadığı için bu ev ve ailesi yatılı misafir ağırlar anlamı taşımaktadır.
ERDEBİL KÖŞKÜ
Eski Mardin yolu üzerinde bulunan yapı, yöresel yapı malzemesi olan bazalt taş ve kalker taşı beraber kullanılarak zemin + 1 katlı olarak inşa edilmiştir. Diyarbakır köşk mimarisini günümüze ulaştıran güzel örneklerden biridir. Yapı, etrafı açık ve ortasında havuzu bulunan avlunun güneyine konumlandırılmıştır. İlkin bir konak olarak inşa edilmemiştir. Milattan sonra 512 yılında Bizans İmparatoru 1. Anastatias döneminde yapıldığı düşünülmektedir. Halk arasında “Ber Der-i Pır” olarak bilinen köşk, Dicle Köprüsü’nün batısında yüksek bir tepede yer almaktadır. Milattan sonra 512 yılında Bizans İmparatoru 1. Anastatias döneminde yapıldığı düşünülmektedir. Halk arasında “Ber Der-i Pır” olarak bilinen köşk, Dicle Köprüsü’nün batısında yüksek bir tepede yer almaktadır. Yapının şimdiki sahibi Vakıflar Genel Müdürlüğü olup, Diyarbakır Tanıtma Kültür ve Yardımlaşma Vakfı tarafından bakımı sağlanmaktadır. Erdebil Köşkü, Gazi Köşkü'yle mimari açıdan birbirinin ikizi gibidir. Köşk, bodrum, zemin, üst kattan oluşmaktadır ve tüm katlar dikdörtgen yapıdadır. Bodrum katta bulunan ahır birimi dikdörtgen yapıda olup üst örtüsü beşik tonozdur. Yapının zemin katında bir eyvan ve girişi eyvandan olan bir oda ve mutfak birimleri bulunmaktadır. Mutfak içinden betonarme bir merdivenle üst kata çıkılmaktadır. Yapının üst katında merdivenle çıkılan bir aralık (gezemek) ve bu aralıktan girilen bir oda mevcuttur. Üst katta geniş bir teras ve bir adet tuvalet vardır. Binanın bahçesinde bulunan dikdörtgen yapıdaki havuzun duvarları sonradan fayans ile yenilenerek demir korkuluklarla korunmuştur. Aynı zamanda yapının bahçesinde fıskiyeli bir de küçük havuz bulunmaktadır.
AĞULUDERE KÖŞKÜ
Köşkün üzerinde kitabesi olmadığından yapıyla ilgili kesin yapım tarihi ve kim tarafından yapıldığına dair detaylı bilgiye sahip olunamamaktadır. Plan ve mimari özelliklerine bakılarak, köşkün 19. yüzyılın son dönemlerinde yapıldığı düşünülmektedir. Yazlık köşkler arasında olan yapı Dicle Nehrinin batısına inşa edilmiştir. Köşk, geniş ve etrafı çiçeklerle çevrili geniş bir alan içerisinde bulunmaktadır. Halk arasında Arabın Köşkü olarak bilinen yapı ters L planlıdır. Zemin kat, içinde sesebili bulunan bir eyvan, mutfak ve 3 odadan oluşur. Üst kat oda ve servis mekânlarına ayrılmıştır. Ancak yukarı çıkılan merdiven şu anda yıkık durumdadır. Önünde geniş bahçelerin ve dikdörtgen bir havuzun yer aldığı bu yapı bazalt taştan yapılmıştır. Yapı şu anda bakımsızlıktan birçok bölümü yıkık durumda ve kullanılmamaktadır. Ayrıca eski kaynaklarda köşkün önündeki 600 yıllık çınar ağacının kesildiği de belirtilmektedir.
