Diyarbakır’da Kutsal Mekanlar-16
Osmanlı Döneminde Diyarbakır’daki Sahabe Türbeleri
Diyarbakır’da Gömülü Süryani Azizler
Havari Mar Toma
12 Havariden biri olan Mar Toma Meryem ana kilisesinde medfundur.Hindistanda şehit edilen ,sonra kemikleri Urfaya getirilen havari Mar toma’nın kemikleri müteakiben Meryem ana kilisesine taşınmıştır(6)
Horepiskopos Gabriel Akyüz :
Havari Thomas Hindistan taraflarına gidip, orada şehid edilmiş, kemikleri Urfaya sonra Diyarbakır Meryemana kilisesine getirilmiştir.Şu an ayin yerinin sağ tarafındadır(6)
Süryani kaynaklara göre Diyarbakır Meryemana kilisesinde havari Saint Thomas’ın mezarı
Evliya Çelebi, Diyarbakır'ın dinî boyutu bağlamında belirtmektedir ki Diyarbakır, günlüğü beş yüz akçe olan bir mollalıktır. Yönetimi altında nahiye naipleri vardır. Molla birinci sınıf en rütbeli kadı olup bu nahiyelerden adalet işleri için her sene kırk Rumi kese alır. İkinci hakim imam-ı Hanefî Şeyhülislam'ı, üçüncü şer'i hakim Şafii müftüsü, dördüncü Maliki müftüsü, beşinci Hanbeli müftüsüdür. Kürdistan halkı Şafii mezhebinden olduğu için şafi müftüsü meşhurdur. Altıncı şer'î hâkim peygamber soyundan gelenlerle ilgilenen kendisi de soylu nakibü'l-eşraftır. Yedinci şer'î hâkim ise ayak naibidir
Şehrin tam ortasında eski ibadet yeri olan Büyük Camii, Câmi-i Kebîr (Ulu Camii) vardır. Rum tarihçiler ve düşünürler buranın Hz. Musa zamanında yapıldığını söylerler. Sütunlardan birinin üzerinde İbranice tarihi yazılıdır. Kale hangi devlet elinde olursa olsun bu eski yapı devamlı ibadet yeri olmuştur. Halep'in Ulu Camii, Şam'ın Emeviye Camii, Kudüs'ün Mescid-i Aksa'sı, Mısır'ın Ezher Camii ve İstanbul'un Ayasofyası gibi duaların kabul olunduğu, namazların bereketlendiği bir camidir. Kiliseden camiye çevrildiğine dair kanıtlar vardır. Minarenin dört köşe olması eski kilisenin çan yeri olduğunu gösterir. Mihrabı ve minberi eski tarzdır. Camii içinde bir de Şafii Camii vardır. Caminin dört kapısı vardır. Gece gündüz cemaatsiz kalmayıp yetmiş seksen yerinde çeşitli ilimler öğretilir. Nice yerinde tarikat ehli kişiler çileye girip tevhid ve zikirle meşgul olurlar. Mermerle döşeli dış avlunun ortasında bir abdest havuzu vardır. Suları Hamravat Pınarı ve Ali Nehri Pınarı'ndan gelir.
Ondan sonra Dağ-kapı yakınlarındaki Peygamber Camii (Nebi Camii) gelir. Bu caminin de bir tarafında Şafiî kısmı vardır. E. Çelebi ardından bunlar gibi vakfından yararlanan birçok insanın olduğunu söylediği İskender Paşa Camii, Behram Paşa Camii, Melik Ahmet Paşa Camii, İpâriye, Hüsrev Paşa, Ali Paşa, Hasırlı, Halit b. Velid Camii, Şems Efendi Camii gibi camileri, cemaatlerinin çokluğu, bazı mitolojik boyutları ve kubbe yapısı yönünden anlatır
Daha sonra mahalle mescitlerinden bahseder ve oradan ilim yuvaları olan medreseler bahsine geçer. Önce bahsettiği camilerin hepsinde birer ikişer medrese olduğunu söyler. Bunlar arasında bünyesinde yetişen öğrencilerinin elde edeceği rütbe bakımından en üstün ve saygını, vakıf desteği en güçlü olanının Ulu Camii'deki Mercaniye (Mesudiye) Medrese'si olduğunu söyler. Gerek cami bünyesinde gerek müstakil birkaç medreseyi öğrenci yetiştirme
Evliya Çelebi, Diyarbakır'da insanların genellikle "ulemalara" "monla Mahmûd" ve "monlâfülân" dediklerinden de bahsederek bu günün Diyarbakır'ında da aynı şekilde din bilginlerine "molla" veya "mela" denilmesinin tarihî ve kültürel temellerini anlamamıza yardım etmektedir
47 mahallesi Müslüman olan Diyarbakır'ın 7 mahallesi Ermeni'dir. Fakat Rum, Frenk, Çingene mahalleleri yoktur(7)
KAYNAKLAR
1- Ali Melek.Diyarbakır’da Peygamber Makam Ve Kabirleri
Nebiler Sahabeler Azizler Krallar Kenti Diyarbakır Sempozyumu.2009
2- Yrd. Doç. Dr. Hatip Yıldız Osmanlı Belgelerinde Diyarbakır Ve Sahabe. Nebiler Sahabeler Azizler Krallar Kenti Diyarbakır Sempozyumu.2009
3- Yrd Doç. Dr. Ahmet Akgüç Diyarbakır Cami Hazirelerinde Ulular Ve Paşalar. Nebiler Sahabeler Azizler Krallar Kenti Diyarbakır Sempozyumu.2009
4- Friedrick Aprim.Asurlular.Mezopotamya kitaplığı.İst.2008.s.96,119
5- Mehmet Şimşek Diyarbakır’da Gömülü Süryani Aziziler.1.Nebiler sahabiler azizler Krallar kenti Diyarbakır.2009
6- Horiepiskopos Gabriyel Akyüz Diyarbakır Süryani Azizleri.2.Nebiler Sahabiler Azizler,Krallar Kenti Diyarbakır sempozyumu.2010
7-Ejder Okumuş Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme'sinde.Diyarbakır.Osmanlıdan Cumhuriyete Diyarbakır sempozyumu.2009
